“LUKA” is de nieuwste film  van de Amerikaans-Belgische scenariste en cineaste Jessica Woodworth (geb. 1971). De film is een aangrijpend audiovisueel hoogstandje in zwart-wit, werd opgenomen op Sicilië en de hoofdrollen zijn voor Jonas Smulders (Shooting Star van de Berlinale in 2018), Geraldine Chaplin en Jan Bijvoet, en de muziek is van Teho Teardo. De film is geïnspireerd op Dino Buzzati’s roman “Il deserto dei Tartari” (1940, ook bekend als “The Desert of the Tartars” en “The Tartar Steppe”).

Jonas Smulders speelt het titelpersonage Luka, een jonge en ambitieuze soldaat die zich vestigt in het legendarische Fort Kairos waar heldhaftige krijgers, onder bevel van de Generaal, gespeeld door Chaplin, de verdediging op zich nemen van wat rest van de beschaving. Hij hoopt om zich als elite sluipschutter te kunnen bewijzen, maar die droom kan hij opbergen wanneer blijkt dat hij moet instaan voor het onderhoud en zich moet onderwerpen aan de code van Kairos: gehoorzaamheid, uithouding, en opoffering. Terwijl hij zich opwerkt, put hij kracht uit de vriendschap met Konstantin (gespeeld door Samvel Tadevossian), een raadselachtige radaringenieur, en Geronimo (Django Schrevens), een lichtvoetige soldaat.

Screen Daily schreef in zijn filmrecensie van 29 januari 2023 dat de film is elevated by spectacular settings and a magnetic supporting turn by iconic veteran Geraldine Chaplin. The International Cinephile Society stelde dat a uniformly strong cast of character actors like Jan Bijvoet and Sam Louwyck, and particularly the actors portraying those in charge, turn “LUKA” into a bizarre but beautiful meditative film about the fight between dogma and truth and perhaps a more poignant commentary on the stasis of Western society than one might think at first.

“LUKA” (2023, trailer)

“LUKA“ is een Belgisch-Italiaans-Nederlands-Bulgaarse coproductie in samenwerking met Armenië, en werd geproduceerd door Peter Brosens voor Bo Films. Hij was ook co-scenarist en co-regisseur van Jessica Woodworth’s vorige films. “LUKA” loopt vanaf 13 september in de Belgische zalen en wordt verdeeld door De Filmfreak.

Onderstaand interview met Jessica Woodworth vond plaats in januari van dit jaar tijdens het Filmfestival Oostende waar de film werd vertoond, daags na de wereldpremière op het International Film Festival Rotterdam.

Wat inspireerde je om dit verhaal te vertellen?

Ik wilde al jaren een adaptatie maken, en had tijd tussen “King of the Belgians” [2016] en “The Barefoot Emperor” [2019]. Ik kende het boek “Il deserto dei Tartari” [1940] van Dino Buzzati al sinds mijn tienerjaren, en heb het door de jaren heen ook opnieuw gelezen. Voor mij was het heel vertrouwd, geruststellend en tegelijkertijd provocerend. Ik was helemaal niet geïnteresseerd in een letterlijke bewerking, dat is eerder al gebeurd door Valerio Zurlini [“The Desert of the Tartars,” 1976], en ik was evenmin geïnteresseerd in het einde van het verhaal in het boek, want dat lag me niet. Dus ik wilde heel wat veranderen. Ik heb het verhaal dan gesitueerd in de toekomst omdat die mij op dit moment veel meer interesseert, en heb alles laten plaatsvinden in een arena die—ofschoon heel abstract—nog steeds relevant is, gelet op de turbulente tijden waarin we ons nu in bevinden. Ik wist ook niet dat er zoiets als Covid zat aan zou komen, wat zorgde voor een extra dimensie, heel wat problemen en veel uitdagingen voor ons allemaal.

Heeft dat ook het uiteindelijke resultaat veranderd?

Indirect was dat onvermijdelijk. Er was dan de oorlog in Oekraïne; de oorlog kwam ook naar Armenië waar ik de film wilde draaien. Er was ook oorlog in mijn verhaal waar er helemaal geen oorlog had moeten zijn. Ik had geen vijand die aan de horizon opdook. Dat was zeker één van de uitdagingen. We zochten dan locaties in Sicilië en de architectuur die ik daar aantrof, werkte wel bevrijdend. Het was er niet post-Sovjet en het gevoel van tijd, geografie, geschiedenis en cultuur gaven me meer vrijheid. Er was ook die dam. In het noorden heb je de Etna, de vulkaan die gevaarlijk kan zijn—misschien was het geen goed idee om daar te draaien. We hebben ook dichtbij Mellili bij Siracusa gefilmd. Dus we gebruikten meerdere locaties. Ze passen allemaal goed bij elkaar om Fort Kairos te creëren zoals ik het in gedachten had en dat heel anders is dan in het boek. De film is dus niet echt een bewerking; hij is eerder geïnspireerd door het boek, maar het uitgangspunt blijft hetzelfde. Het boek is niet op verhalen gebaseerd; het werpt een blik op het onderbewustzijn, de angsten en verlangens van het hoofdpersonage terwijl hij naar een landschap staart dat hem vervult met elke emotie die je maar kunt bedenken: trots, angst, hoop en verlossing. En ik hou van de tegenstellingen en de manier waarop we eraan worden herinnerd hoe klein we zijn. Ik hou van het idee dat deze mannen daar op de rand van het niets staan, starend naar een landschap dat naar hen terug staart, en dat ik kan zien hoe ze dat verwerken en hoe ze daarmee omspringen, terwijl hun doel en hun overtuigingen zo kwetsbaar zijn. Ze houden zich vast aan een illusie—velen van ons doen dat, veel samenlevingen doen dat ook. Soms wordt het opgelegd, soms is het een noodzaak, soms is het een overlevingstactiek. Voor ons was het heel belangrijk hoe we dit verhaal op een organische manier konden laten ademen, terwijl we met een krap budget op totaal verschillende locaties draaiden. En nog belangrijker was hoe je deze personages op het scherm tot leven kon brengen.

De casting van je acteurs is erg interessant. Er zijn acteurs als Geraldine Chaplin, Sam Louwyck en Jan Bijvoet met heel expressieve gezichten, en voor de rol van Luka heb je Jonas Smulders met zijn jonge, bijna onschuldige gezicht. Dat is een heel mooie mix.

Casten is een zeer intuïtief en direct proces. Ik heb nooit gezocht naar een bepaald type of een persoon die, op het eerste gezicht, iets of iemand kon vertegenwoordigen. Het is vooral het gevoel—hoe ze zich gedragen, het geluid van hun stem, hoe complementair ze kunnen zijn. Geraldine werd heel vroeg gecast; we hebben de rol samen opgebouwd. Hetzelfde met Sam Louwyck en Jonas Smulders. Zij waren mijn referentiepunten, en van daaruit kon ik alles beetje bij beetje invullen. Maar dat heeft lang geduurd. Toen begon ik met workshops, in een poging de technische aard van de dynamiek tussen de acteurs te kaderen, hoeveel geweld we zouden laten zien… Maar het was duidelijk dat “LUKA” geen cynische film zou worden; de film is geen aanfluiting van de personages. Dus hoe suggereer je hun kwetsbaarheid, en hoe geloof je tegelijkertijd in hun wereld, en geniet je van Luka’s reis wanneer hij tot het besef komt dat bepaalde zaken onverwacht tot hem doordringen—zijn teleurstellingen—die zijn loyaliteit aan het Fort op de proef stellen en hij een keuze moet maken? Zo krijg je dan een nieuwe dynamiek in het verhaal, een heel andere beweging.

En dat kan enkel lukken als de casting goed zit?

De casting is een kleine stap, maar het moet de juiste stap zijn. Het is het begin van alle werk, en dan moet de hele ploeg als het ware samen achteruit van een klif vallen—en mekaar vertrouwen en samenwerken. Zoals Geraldine altijd zegt, ‘Het is discipline.’ Je werkt en werkt en werkt, wat betekent dat je altijd aan het nadenken bent. Het vraagt enorm veel toewijding. Ik kies altijd mensen die zeer nieuwsgierig zijn. Ik wil weten wat ze denken en wat ze grappig vinden, want als je iemands humor niet kunt inschatten, zijn er teveel deuren die je voor hem of haar niet kan openen. We moeten dus allemaal elkaars gevoel voor humor kennen en dat is één van de sleutels in het proces. Dan kunnen we allemaal met elkaar en om onszelf lachen; we zijn gewoon mensen en hebben het voorrecht om een film te maken. Wat een luxe en ook, wat een verantwoordelijkheid die we nooit uit het oog mogen verliezen. We moeten hard werken omdat film voor ieder van ons belangrijk is. Dan komt de fase waarin je naar elkaar gaat kijken, naar elkaar luistert en elkaars dynamiek gaat verkennen. Je weet nooit waar je zal uitkomen, dus je bent voortdurend in contact met elkaar; je leert van elkaar en je bouwt samen iets op. Dat is altijd een zoektocht. Maar je twijfelt nooit omdat je blijft zoeken totdat alles helder, levendig, voor de hand liggend en duidelijk wordt. Dat is het resultaat van een heel plezierig maar ook beangstigend proces.

Kun je iets vertellen over het camerawerk van Virginie Surdej? Want dat is werkelijk adembenemend.

We zijn vaak naar Sicilië geweest, we hebben veel tests gedaan, we hebben nooit storyboards gemaakt—nooit—en de keuzes werden vaak op het laatste moment gemaakt. Een handheld camera of op een statief, die beslissingen zijn op het allerlaatste moment genomen omdat het moest komen vanuit je gevoel wanneer je op de set staat. De acteurs zijn in kostuum, ze hebben hun props en kijken elkaar aan alsof ze deze wereld al kennen. Zo worden de antwoorden heel duidelijk; zo kwamen de beelden tot stand en daarom werd voor deze locaties gekozen. Ze zijn zo kaal dat je ze enkel met geluid kan opvullen. En dat was een keuze. Je kunt die grotten niet versieren, of je gaat geen props in de dam plaatsen. Dat zou absurd zijn. We moesten maximaliseren wat we hadden en zo terugkeren tot de essentie. Er moest een lange tafel bedacht worden, dus hebben we die tafel gemaakt. De vlag was ook een lange zoektocht; de lichaamstaal van de mannen, de rituelen, dat werd allemaal duidelijk tijdens de workshops.

Was het fysiek een moeilijke film om te maken?

Al mijn films waren fysiek moeilijk om te maken. We hebben zes dagen op zeven gedraaid, maar als je tevreden bent, is vermoeidheid geen probleem. Vermoeidheid beïnvloedt het proces en het resultaat dat je op het scherm ziet. Als je uitgeput bent, zit je op het randje, maar dat geldt ook voor de film. Het verhaal bevindt zich op het randje—alles bevindt zich op het randje. Het is een gevarenzone. Toen we aan het filmen waren, was het overal een gevarenzone: een aardbevingszone, en de vulkaan die voortdurend uitbarstte. Natuurlijk waren we uiterst voorzichtig; we brachten het team niet in gevaar, maar het was heel vreemd. Toen we in Sicilië waren, kenden ze daar de hoogste temperaturen ooit gemeten in Europa. Op de eerste opnamedag was het achtenveertig graden in Siracusa en waren er veel branden in Sicilië. Alsof we werkten in een wereld die in brand stond, die aan het verdwijnen was en aan het afbrokkelen was—maar dat is nog altijd ónze wereld, dat is waar we leven, en voor ons is het ook thuis.

De film geeft je de indruk dat de personages in een geïsoleerde wereld leven. Had jij dat gevoel ook tijdens de opnamen?

Ja. We werkten drie weken in de underground, dan twee weken aan de dam, en we eindigden in het noorden, aan de Etna. We hebben het in die volgorde gedaan; we moesten wel vanwege de temperatuur. Dat was best aangenaam. Iedereen voelde zich bevoorrecht om in deze drie afzonderlijke omgevingen te mogen werken, die even schitterend zijn. Ik bedoel, de Etna is de Etna, maar de dam werd door mensen gebouwd. Die was prachtig en kolossaal. Het is een monument en het is verbazend waartoe mensen in staat zijn. Okee, ze hebben de dam nooit afgewerkt, wat een tragedie is voor de streek en de mensen die er woonden, want er moest een dorp verdwijnen om hem te kunnen bouwen. Maar het is groots.

Wanneer wist je dat je de film in zwart-wit zou opnemen?

Op dag één. Dat was voor mij de enige manier waarop ik het me kon voorstellen. Het bracht de waarheid dichterbij; het is pakkender, verrassender, dieper, reëler en toegankelijker. Dat was de enige manier waarop de film kon gemaakt worden. Ik had geen behoefte aan kleur; kleur is soms een afleiding, en ik wilde niet afgeleid worden. Zwart en wit maken dus deel uit van de kracht van de film.

Je zei dat “LUKA” een low-budgetfilm is. De gebroeders Dardenne [Jean-Pierre Dardenne, Luc Dardenne] hebben ook heel wat budgettaire beperkingen wanneer ze hun films maken: geen limousines, geen catering, iedereen brengt zijn eigen lunch mee… Wat zijn jouw compromissen om binnen het budget te blijven?

Tijd. We hadden gewoon niet genoeg tijd. Het budget is de tijd; elke dag kost een fortuin, dus veel scènes konden we niet draaien omdat we niet genoeg tijd hadden. Dat is heel jammer, maar je moet keuzes maken. We konden ons bijvoorbeeld geen windmachines of regenmachines veroorloven. Dat geldt trouwens voor al onze films. Ze zijn allemaal op een heel bescheiden manier gemaakt. We zouden nooit een acteur op de set hebben die een busje of een eigen camper nodig heeft. Hij zou het niet één dag overleven. Er zijn geen diva’s toegestaan [lacht]. Het enige dat ik wel nodig had, was nog een paar draaidagen, meer niet. Maar werken met beperkte financiële middelen dwingt je om keuzes te maken. En als je met twee of drie miljoen geen goeie film kunt maken, maak dan geen cinema. Allez, come on, er zijn altijd oplossingen mogelijk.

Het stimuleert ook je creativiteit?

Ja, want je kan niet krijgen wat je dacht dat je kon hebben. Als je geen tweeënveertig draaidagen krijgt en er slechts eenendertig hebt, dan kan je een aantal scènes niet draaien. Je neemt dan enkel de belangrijkste scènes op, en dat is geen slechte zaak. Het is zelfs goed; je verspilt geen tijd en energie aan scènes die niet essentieel zijn. Hoewel ik graag drie dagen extra had gewild [lacht]. Maar we hadden ze niet echt nodig. Ik bedoel, het resultaat is er. De film is er. Dus die manier van werken gaat ook, en uiteindelijk was er voldoende raw material.

In je films is het alsof je het publiek mee op reis neemt. En als kijker weet je nooit wat je kan verwachten, want je films zijn altijd verrassend en origineel.

Ik zou er kapot van zijn als mensen onverschillig reageren. En bij de wereldpremière gisteravond in Rotterdam was dat geen probleem. De mensen waren een beetje verrast [lacht], en ook ietwat verbijsterd. Dus dat is goed. Ik hoop dat de film een fysieke ervaring is en dat je niet met je hoofd bezig bent. Het doel van een film, het scenario en de postproductie is om de kijker in een gemoedstoestand te brengen, hem te bevrijden en te hopen dat hij zich betrokken voelt bij wat hij te zien krijgt. Haal die tapijt onder de kijker vandaan, zodat hij geen gevoel van zwaartekracht meer heeft, en het is okee [lacht], zónder hem te vervelen. Het moet aantrekkelijk blijven, maar hoe? Dat is de uitdaging voor elke filmmaker.

Filmfestival van Oostende
30 januari 2023

FILMS

KHADAK (2006) DIR – SCR Jessica Woodworth, Peter Brosens PROD Heino Deckert CO-PROD Jessica Woodworth, Peter Brosens, Nadia Khamlichi, Adrian Politowski, Leontine Petit CAM Rimvydas Leipus ED Nico Leunen MUS Christian Fennesz, Altan Urag, Dominique Lawalrée, Michel Schöpping CAST Batzul Khayankhyarvaa, Tsetsegee Byamba, Banzar Damchaa, Tserendarizav Dashnyam, Dugarsuren Dagvadorj, Uuriintuya Enkhtaivan

ALTIPLANO (2009) DIR – SCR Jessica Woodworth, Peter Brosens PROD Heino Deckert CO-PROD Jessica Woodworth, Peter Brosens, Jost de Vries, Diana Elbaum, Leontine Petit CAM Francisco Gózon ED Nico Leunen MUS Michel Schöpping CAST Magaly Solier, Jasmin Tabatabai, Olivier Gourmet, Andreas Pietschmann, Behi Djanato Atai

LA CINQUIÈME SAISON, a.k.a. THE FIFTH SEASON (2012) DIR – SCR Jessica Woodworth, Peter Brosens PROD Jessica Woodworth, Peter Brosens, Philippe Avril, Diana Elbaum, Sébastien Delloye, Joop van Wijk, J.B. Macrander CAM Hans Bruch Jr. ED Jessica Woodworth MUS Michel Schöpping CAST Aurélia Poirier, Django Schrevers, Sam Louwyck, Gill Vancompernolle, Peter Van den Begin

KING OF THE BELGIANS (2016) DIR – PROD – SCR Jessica Woodworth, Peter Brosens CAM Ton Peeters ED David Verdurme CAST Peter Van den Begin, Lucie Debay, Titus De Voogdt, Bruno Georis, Goran Radakovic, Pieter van der Houwen, Nina Nikolina, Valentin Ganev, Nathalie Laroche

THE BAREFOOT EMPEROR (2019) DIR – PROD – SCR Jessica Woodworth, Peter Brosens CAM Ton Peters ED David Verdurme CAST Peter Van den Begin, Lucie Debay, Udo Kier, Geraldine Chaplin, Bruno Georis, Titus De Voogdt, Pieter van der Houwen, Sinisa Labrovic, Darko Satzic, Maya Storm Brosens

LUKA (2022) DIR Jessica Woodworth PROD Peter Brosens SCR Jessica Woodworth (boek “Il deserto dei Tartari” [1940] van Dino Buzzati) CAM Virginie Surdej ED David Verdurme MUS Teho Teardo CAST Jonas Smulders, Geraldine Chaplin, Jan Bijvoet, Samvel Tadevossian, Django Schrevens, Sam Louwyck, Valentin Ganev, Hal Yamanouchi